Cümle Türleri - PDF

ÖSYM'nin düzenlediği Yükseköğretim Kurumları Sınavı (YKS) içerisindeki Temel Yeterlilik Testi (TYT) ve Alan Yeterlilik Testleri (AYT) arasında önemli bir yere sahip olan Türkçe dersinde cümle türleri önemli konulardan biridir. Bu yazı, Türkçe ve Edebiyat derslerinde sıkça karşılaşılan konuları ele alarak cümle türlerini kapsamlı bir şekilde açıklamaktadır. Yüklemine, Dizilişine, Anlamına ve Yapısına Göre Cümleler başlıklarının altında örneklerle konu açıklanmış ve çıkmış sorularla konunun pekişmesi sağlanmıştır. Sunulan bilgiler, öğrencilerin sınavlara hazırlık sürecinde ihtiyaç duyacakları ders notlarına benzer nitelikte olup slayt veya PDF formatında kullanılmak üzere tasarlanmıştır.

Cümle Türleri Slaytını ve PDF ders notunu konu anlatımının sonundaki renkli bağlantılardan kolayca indirebilirsiniz.

1. Yüklemine Göre Cümleler

a. Fiil Cümlesi
b. İsim Cümlesi
2. Dizilişine Göre Cümleler
a. Kurallı Cümle
b. Devrik Cümle
c. Eksiltili Cümle
3. Anlamına Göre Cümleler
a.Olumlu Cümle
b.Olumsuz Cümle
c.Soru Cümle
4. Yapısına Göre Cümleler
a. Basit Cümle
b. Birleşik Cümle
   b1. Girişik Birleşik Cümle
   b2. Şartlı Birleşik Cümle
   b3. Ki’li Birleşik Cümle
   b4. İç İçe Birleşik Cümle
c. Sıralı Cümle
d. Bağlı Cümle

1. Yüklemine Göre Cümleler

a. Fiil Cümlesi:

Yüklemi fiil olan cümlelerdir.

Sonunda sıra sana da geldi. (Fiil cümlesi)
Puanı görünce babamın gözleri doldu. (Fiil cümlesi)

b) İsim Cümlesi:

Yüklemi isim ya da isim soylu bir kelime olan cümlelerdir.

Aslında sen iyi bir insansın. (isim cümlesi)
Buraları satın alan kişi, oymuş. ( Yüklem zamirdir. Zamir isim soylu bir kelime olduğu için isim cümlesi)
Bu sınıfın erkekleri aslan gibiydi. (Yüklem bir edat öbeğidir. Edat isim soylu bir kelime olduğu için isim cümlesi)
Benim görevim, seni buraya getirmekti. (Yüklem bir isim-fiildir yani fiilimsidir. Bu yüzden isim cümlesi)

2. Dizilişine Göre Cümleler

a. Kurallı Cümle:

Yüklemi sonda olan cümledir.

Beni sabah uyandıran, bu saattir. (Yüklem sondadır. Kurallı cümle)
Erken vakitte uyanmak ve spor yapmak bana iyi geldi. (yüklem sondadır. Kurallı cümle)

b. Devrik Cümle:

Yüklemi sonda olmayan cümledir.

Getiriyorum bütün güzel günlerimi gözümün önüne. (Yüklem baştadır. Devrik cümle)
Hepimizi nasıl da eskitti bu köhne gemi. ( Yüklem ortadadır. Devrik cümle)

c. Eksiltili Cümle:

Yüklemi olmayan cümledir.

Ah şu sınav bir... (Eksiltili Cümle)
Ailesini bu güzel günde mecburen orada... (Eksiltili Cümle)
Yaşamak bu zamanda zor bir umut. (Eksiltili bir cümle değildir. Cümlenin yüklemi var ancak ismi yüklem yapan ek-fiil eki –dir düştüğü için eksiltili cümle sanılabilir. Ancak cümlenin yüklemi vardır.

3. Anlamına Göre Cümleler

Olumsuzluk ekleri: -me, -ma, -mez, -maz, -sız, -siz

Olumsuzluk kelimeleri: değil, yok.

a. Olumlu Cümle:

Herhangi bir olumsuzluk eki ya da kelimesi içermeyen cümledir.

Söz verdiği her şeyi tek tek tamamladı. (olumlu cümle)
Adam genç yaşında kanser oldu. (olumlu cümle)
Bütün bu malları kaybetmesinin tek sebebi kumardı. (olumlu cümle)

(ikinci ve üçüncü örneklerdeki ifadeler içerik olarak olumsuz olsa da cümlenin olumsuz olması için gereken olumsuzluk eki veya kelimesi olmadığı için olumlu cümle sayılır.)

b. Olumsuz Cümle:

Olumsuzluk eki ya da olumsuzluk kelimesi içeren cümlelerdir.

Elinden geleni yapmasına rağmen olmadı. (Olumsuz Cümle)
Sen kötü bir insan değilsin. (Olumsuz Cümle)
O tam bir vicdansızdı. (Olumsuz Cümle)

Biçimce olumlu, anlamca olumsuz cümle:

Herhangi bir olumsuzluk eki veya kelimesi içermediği halde cümledeki durumun gerçekleşmediğini, gerçekleşmeyeceğini ifade eden cümlelerdir.

Çocuk ne söz dinledi ne iki laf etti.
Bu saatten sonra patronu kim dinler!

Biçimce olumsuz, anlamca olumlu cümle:

İki olumsuzluk ek ya da kelimesinin kullanıldığı ancak sonuç olarak cümledeki ifadenin gerçekleştiğini veya gerçekleşeceğini anlatan cümlelerdir.

Eğitim sisteminin problemlerini bilmiyor değil.
Biz de çalışmıyor sayılmayız.

c. Soru Cümlesi:

Soru anlamı içeren cümlelerdir.

Kitabın sonunu merak ediyor musun?
Bu şehir hakkında neler biliyorsun?

Gerçek Soru Cümlesi:

Yöneltildiği kişiden cevap bekleyen cümlelerdir. Yukarıdaki iki örnek de cevap beklediği için gerçek soru cümleleridir.

Okumayı neden bu kadar çok seviyorsun?

Sözde Soru Cümlesi:

Yöneltildiği kişiden cevap beklemeyen soru cümleleridir. Bu cümlelerin içinde soru anlamı olduğu için sonlarına soru işareti konur.

Annenin sözünü nasıl dinlemezsin?
Bunca yorgunluktan sonra kim spora gidecek?

4. Yapısına Göre Cümleler:

1. Basit Cümle:

Tek yüklemli ve tek yargı barındıran cümlelerdir. Yargı cümlede genellikle fiilde, fiilimside ve -isim cümlelerinde- oluş bildiren yüklemde bulunur.

Bu bina bir zamanlar bizim aileye aitti.
Yarın çarşıya ben de sizinle geleceğim.

2. Birleşik Cümle:

İçinde yan cümle barındıran iki yargılı cümlelerdir. Farklı şekillerde yapılırlar:

a. Girişik Birleşik Cümle:

İçinde fiilimsi geçen iki yüklemli cümlelerdir. Cümlede kaç fiilimsi varsa o kadar yan cümle var demektir.

Sorunu anlamak birçok konunun merkez noktasıdır.
Onunla konuşup sana haber vereceklermiş.

Dikkat: Cümlede bulunan fiilimsi yüklemin içinde olursa o cümle girişik birleşik cümle olmaz.

Tek isteğim senin iyi bir insan olmandır. (Altı çizili ifade yüklemdir. “Olman” kelimesi ise fiilimsidir.)

b. Şart Birleşik Cümle:

Yan cümlesinde şart kipi eki -se, -sa bulunduran cümlelerdir.

Otobüs vaktinde gelirse hepimiz işe vaktinde gidebiliriz. (Altı çizili bölüm yan cümledir.)
Sizinle çalışabiliriz siz de şartlarımızı kabul ederseniz. (Altı çizili bölüm yan cümledir.)

c. Ki’li Birleşik Cümle:

Ki bağlacı kullanılarak yapılan birleşik cümlelerdir. Bu cümlelerde yan cümle ki bağlacından sonra gelen bölümdür.

Duydum ki unutmuşsun gözlerimin rengini. (Altı çizili bölüm yan cümledir.)
Bir de baktım ki yıllar birbiri ardına geçip gitmiş. (Altı çizili bölüm yan cümledir.)

NOT: Bazı kaynaklar ki bağlacından dolayı bu cümle türünü aşağıda göreceğimiz Bağlı Cümle olarak kabul etmektedir.

d. İç İçe Birleşik Cümle:

Tırnak içinde alıntılanarak iç içe verilen iki cümledir. Cümle Anlamı konusunda anlatılan Doğrudan Anlatım cümleleri bu cümlelere örnektir.

Büyük yazar “Eserlerimin hemen tamamı ilham değil çalışma ürünüdür.” dedi. (Altı çizili bölüm yan cümledir.)

Alıntı cümle tırnak içinde verilmeyebilir. Bu durumda iç cümleden sonra sadece virgül işareti konur.

Teselli olmak insanî bir ihtiyaçtır, sözüne her zaman inandım.

3. Sıralı Cümle:

Noktalama işaretleriyle bağlanmış iki yüklemli cümlelerdir.

Çocuk raftan kitabı aldı, büyük bir merakla okumaya başladı.
İstanbul, muhteşem tarihiyle onu büyülemişti; Ankara’da da Anıtkabir’de çok zaman geçirdi.

Sıralı cümlenin noktalama işaretiyle bağlanan iki cümlesinin ortak ögesi varsa böyle sıralı cümlelere Bağımlı Sıralı Cümle, iki cümle arasında ortak öge yoksa Bağımsız Sıralı Cümle diyoruz.

Aşağıdaki cümlede özne (Bahar) ortak olduğu için Bağımlı sıralı cümledir:

Bahar bütün güzelliğiyle şehri kuşatmıştı, yeşilin her tonuyla ona renk katıyordu.

Aşağıdaki cümlede herhangi bir ortak öge olmadığı için cümle Bağımsız Sıralı Cümledir.

Şiir okura yeni duygular fısıldar, roman ise onu olaydan olaya taşır.

4. Bağlı Cümle:

Bağlaçlarla bağlanan iki yüklemli cümlelerdir. Sıralı Cümleden tek farkı noktalama işaretleri yerine bağlaç kullanılmasıdır.

Baharın gelişine hepimiz seviniyorduk ama sınavın yaklaşması bizi strese sokuyordu.
Kahramanımız güne başlamanın heyecanıyla yataktan kalktı ve gece yarım bıraktığı işleri yapmaya koyuldu.

Bağlı cümlenin bağlaçla bağlanan iki cümlesinin ortak ögesi varsa böyle sıralı cümlelere Bağımlı Bağlı Cümle, iki cümle arasında ortak öge yoksa Bağımsız Bağlı Cümle diyoruz.

Aşağıdaki cümlede dolaylı tümleç (ona) ortak olduğu için Bağımlı Bağlı cümledir:

Ona yeni bir ziyaret planladı ve gördüklerini tek tek anlattı.

Aşağıdaki cümlede herhangi bir ortak öge olmadığı için cümle Bağımsız Sıralı Cümledir.

Türkçe okuma pratiğine bağlı bir derstir ancak Matematik işlem yeteneğinizi ölçer.

CÜMLE TÜRLERİ ÇIKMIŞ SORULAR

(I) Çiğdemlerden sonra gök rengindeki elbisesiyle yeni açmış sümbül görünür. (II) Gözleri yaşlı, saçları dağınık ve hâli perişandır. (III) Güzel kokusundan sarhoşa dönen şair, ona bu gönül okşayıcı kokuyu nereden, hangi aktardan aldığını sorar. (IV) Sümbülün verdiği cevap çiğdemin cevabına karşılık gelmektedir. (V) Önceleri ezel bağında henüz açılmadık bir gonca olan ve güzel kokusunu sevgilinin rüzgârından alan sümbül, bu bahar ülkesinden hicran sahiline atılmıştır.

1. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerden hangisi, yüklemin türü bakımından ötekilerden farklıdır? (2016 YGS)

A)I. B) II. C)III. D)IV. E)V.

(I) Tasarladığım hikâye, zihnimde cümleler ve algılar hâlinde dönüp dolaşarak gelişirken her şeyi bir kenara bırakıp masanın başına oturmam için beni zorluyor. (II) Hikâye, bilgisayarda bir cümle hâlinde başlanmış duruyor ve ben, zihnimin bir yanında o hikâyeyi geliştiriyorum. (III) Masamın çekmeceleri, çantamın gözleri hatta ceplerim veya masada karşımda duran pano, küçük kâğıtlara yazılmış notlarla doluyor bu arada. (IV) Defalarca oturuyorum bilgisayarın başına hikâye için, yazdıklarımı defalarca yeniden ele alıyorum. (V) Hikâye bazen tamamlanmak üzereyken çöpe atılıyor bazen de başlangıçta tasarlanandan çok farklı bir içerik ve biçim kazanıyor.

2. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? (2014 LYS)

A) I. cümle, girişik birleşik bir cümledir.
B) II. cümle, özneleri ortak birleşik bir cümledir.
C) III. cümle, devrik bir fiil cümlesidir.
D) IV. cümle, sıralı bir cümledir.
E) V. cümle, yüklemi şimdiki zamanda çekimlenmiş kurallı bir cümledir.

(I) Almanya’nın Berlin kentinde bir kooperatif “Devrilen Ağaçlardan Halk Kitaplığı Yapma Kampanyası” başlattı. (II) Bu kampanyaya katılmak isteyenler, fırtınadan veya yağmurdan devrilen ağaçların gövdelerini raf şeklinde oyup bunları kaldırımlara yerleştiriyorlar. (III) Raflara, takas edilecek kitapları koyuyorlar. (IV) Berlin halkı da içlerinden okumak istediklerini alıp yerine kendi kitaplarından birini bırakıyor. (V) Bu, “Eğitim İçin Sürdürülebilir Gelişme Projesi”nin bir parçası olarak devlet tarafından desteklenen bir kampanyadır.

3. Bu parçadaki numaralanmış cümlelerle ilgili olarak aşağıda verilenlerden hangisi yanlıştır? (2013 YGS)

A) I. cümle, içinde belirtisiz nesne olan bir fiil cümlesidir.

B)II. cümle, özne ve yüklemden oluşan kurallı bir cümledir.
C)III. cümle, nesnesi sıfat tamlaması olan birleşik bir cümledir.
D)IV. cümle, içinde isim tamlaması bulunan olumlu bir cümledir.
E)V. cümle, yüklemi ek eylemle çekimlenmiş bir cümledir.

CEVAPLAR: 1B, 2B, 3B